باسلام

مقاله ی زیر مطلب در رابطه ی با معنای حصر در آیه تتطهیر است . در این مقاله نظر آیت الله مکارم شیرازی حفظه الله و بخشی از نظر علامة طباطبائی رحمة الله علیه به نقد کشیده شده است . از آنجائی که این مقاله دارای مخاطبین خاص است که باید حداقل از برخی از اصطلاحات نحوی و بلاغی آگاهی داشته باشند این مقاله به زبان عربی ارائه شده است تا در دست رس همگان قرار نگیرد . لطفا ضمن مطالعه ی آن نظرات و اشکالات خود را در بخش نظرات درج کنید.

المدخل                                              علیرضا مطلب

   لأجل استظهار المعنی من عبارة او جملة اصول و قوائد یجب اتباعها لیصونَ فهمنا من الخطأ . منها کشف معانی مفرادتها من غیر النظر الی موقعها فی الکلام و هذا ما یسمّی بالظهور الإفرادی ثمّ کشف معانی تلک المفردات بالنسبة الی وقوعها فی ذلک الکلام و هذا مّما یسمّی بالظهور الترکیبی . و کل منهما یُعینانِنا فی کشف المراد الإستعمالی . ثمّ التدبر و التفقه فی فهم ما هو المراد الجدیّ . أ هو ، هذا المراد الإستعمالی أم غیره ممّا یُحَصّل من القرائن ؟

ثمّ اعلم أنّ للأسالیب البیانی دخل عظیم فی استظهار المعنی فی الظهور الترکیبی ثم المراد الإستعمالی ثم المراد الجدیّ . و لهذا قیل : من لم یتعلّم البلاغة لم یفهم القرآن .

و نحن نکون فی هذا المقال فی مقام کشف المراد الإستعمالی بالنسبة إلی الحصر فی قوله تعالی «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا .» و نذکر فیها أقوال العلماء و نبحث عن أدلّتهم . فذکرنا أنّ بعضهم یری أنّ المقصور علیه فیها هو أهل البیت علیهم السلام و بعض آخر یری أنّه إذهاب الرجس عنهم و تطهیرهم و بعض یری أنّه کلاهما .ثمّ ذکرنا أدلّتهم من الأسالیب البیانی الواردة فیها و من الروایات و ناقشنا فی بعضها و أثبتنا بعضا آخر. ثم إستظهرنا أنّ المراد الإستعمالی بالنسبة الی الحصر فیها هو قصر إرادة الله سبحانه فی إذهاب الرجس عن أهل البیت علیهم السلام و إنما الله عرّفهم لعباده بأنّهم معصومون .

و أمّا المراد الجدیّ فسکتنا عنه و قلنا : هذا الإستظهار بالنسبة الی هذه الآیة أمّا اذا وجدنا دلیلا آخر علی أنّ العصمة منحصرة فیهم و کان هذا الدلیل حجة علینا ، التزمنا به .  

 الإصطلاحات الرئیسیة

أسالیب الحصر ، المقصور علیه ، الإختصاص ، إنمّا ، أهل البیت

المقدمة

القرآن کتاب شریف وحیانی . له شأن عظیم و قدر کبیر و هو مشتمل علی المعارف التی قد اوحیها الله تعالی علی قلب رسوله صلی الله علیه و آله لیهدی خلقه و ینجیهم من ظلمة فهمهم القاصر.

و فی هذا الکتاب آیات تسمّی بـ « غرر الآیات»[1] . شأنها شأن عمود الخیمة . فتلک الآیات عُمُد العقائد التی تُمُسِّکَ بها علی إثبات العقائد عند کل فریق. فصارت هذه الآیات مَحاطّ الآراء و الأنظار التی قد سعی کلّ من الفریقین فی بیان أنظارهم و عقائدهم الرئیسة عندها و قد همّ بالرّد علی مخالفیهم . ففُتحَ عندها مجال للباحث المدقّ أن یفحص عن آراء الفریقین و یقیس بعضها علی بعض.  

و من هذه الآیات ، الفقرة النهائیّة من الآیة الثلاثة والثلاثین من سورة الاحزاب المسمّاة بـ« آیة التطهیر ».

 قال الله تعالی: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرا .»

فهذه الآیة صارت محطّاً للآراء و الأنظار عند الفریقین و تمسّکوا بها لأجل بیان بعض اصولهم وعقایدهم .

خلاصة اقوال الفریقین

المعروف عند علماء الشیعة أن المراد من الطهارة فی هذه الآیة هی العصمة الکبری[ الکاشف ، 1424، 6/ 216 ] و أنها فی مقام إثباتها لأهل البیت و إنحصارها فیهم و یعتقدون أنهم النبیّ صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و فاطمة و الحسن و الحسین سلام الله علیهم اجمعین [مجمع البیان ، 1372هـ ش ، 8 /560] و اضافوا الیهم تسعةً من ولد الحسین علیه و علیهم السلام استنادا الی الروایات [ البرهان ، 1416 ، 1 / 20 و 4 /444] . فیثبتون بها و بالأحادیث أن العصمة الکبری منحصرة فی النبیّ صلی الله علیه و آله و فاطمة سلام الله علیها و الأئمة الإثنی عشر سلام الله علیهم .

لکن اکثر علماء العامة قد ذهبوا الی أن المراد من الطهارة فیها هی التقوی [ الکشاف ، 1407 ، 3 /538 ] و اختلفوا فی المراد من أهل البیت . فیری بعض أن المعنیّ به زوجات النبیّ صلی الله علیه و آله فقط[ روح المعانی ،1415 ، 11 / 194 ] و ظن ّبعض آخر أنهم مؤمنو بنی هاشم کلّهم [ نفس المصدر ] و رأی آخرون أنهم زوجات النبیّ صلی الله علیه و آله مع بنته و بعلها و إبنیهما علیهم السلام [ مفاتیح الغیب ،1420 ، 25 /168 ] الی اقوال أخر.[ مجمع البیان ، 1372ش ، 8 /559 ]

                                                                              ((ادامه مطلب را در یاداشت پائین بخوانید))

 من الضروریّ أن عَلِمَ القارئ العزیز لیس سعینا فی هذا المقال ایرادَ آراء علماء الشیعة و العامة فیها و نقدَ بعضها و اثباتَ بعضٍ بل الغرض الإجابة عن مسئلة هامّة و تلک :

ما هو المقصور علیه فی الآیة ؟ أ هی فی مقام حصر الطهارة فی أهل البیت[2] أم فی مقام حصر إرادة الله فی إذهاب الرجس عنهم و تطهیرهم أم کلیهما ؟

بیان ذلک:

إن کانت الآیة فی المقام الأول کان المعنی : ما یرید الله إذهاب الرجس عن إحدٍ و لا تطهیر قومٍ إلاّ عنکم و تطهیرکم . فلا مطهَّر غیرُکم[3] و إن کانت فی المقام الثانی صار المعنی: ما یرید الله شیئا إلاّ إذهاب الرجس عنکم و تطهیرکم. فلا مُراد لله غیرتطهیرهم و إذهاب الرجس عنهم.[4] و إن کانت الآیة فی المقام الثالث کان المعنی : ما یرید الله شیئا إلاّ إذهاب الرجس ولا یرید ذلک ألاّ عنکم. قال العلامة الطباطبائی : « فی الآیة فی الحقیقة قصران قصر الإرادة فی إذهاب الرجس و التطهیر و قصر إذهاب الرجس و التطهیر فی أهل البیت‏» [ المیزان ، 1417 ، 16 /309]

فیجب علینا أن نفحص عن الأسلوب و القرائن التی تشبّثوا بها او یمکن التشبّث بها لأجل بیان الحصر فی الآیة و نبحث عن مدی دلالتها . و تلک منحصرة فی ثلاثة :

الأول : اسلوب « إنما »

الثانی : ترکیب « أهل البیت » الإضافی

الثالث : الروایات الواردة فیها

ألف ) إنما

استدلّ بعض علماء المعاصرین زید عزّهم الشریف بهذا الأسلوب علی أنّ المقصور علیه فی الآیة هو " اهل البیت"  حیث قال : « إنّ التعبیر بـ « إنّما » - الذی یدلّ على الحصر عادة - دلیل على أنّ هذه المنقبة خاصّة بأهل بیت النّبی صلّى اللّه علیه و آله » [‏الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل،1421 ،‏13/ 237 ] .

وایضاً بعض آخر منهم نسب هذا الإستدلال إلی الشیعة و ظاهر قوله أنّ مراده کلّ الشیة إذ قال : « و قد استدلّ الشیعة بهذه الآیة على عصمة أهل البیت، و قالوا: "انما" أداة حصر تدل على ثبوت الطهارة من الذنوب لأهل البیت دون غیرهم، و لا معنى للعصمة إلا الطهارة من الذنوب‏ » [ الکاشف ، 1426 ،6 /216 ] .

لکن علی الإستدلال بهذا الأسلوب علی أنّ أهل البیت هم المقصور علیهم فی هذه الآیة ملاحظة . بیان ذلک:

إعلم ، لبیان الحصر فی اللغة العربیة طرق و أسالیب شتّی مذکورة فی الکتب البلاغی و النحوی[ الإتقان فی علوم القرآن ،بی تا ، 2/134 باب الحصر و الاختصاص] . اهمّ تلک الطرق التی یبحث عنها فی البلاغة فی باب خاصّ ، اربعة : العطف ، النفی و الإستثناء ، إنما و تقدیم ما حقّه التأخیر.[مختصر المعانی ، بی تا ، باب القصر/ 119]

فـ « إنما » إحدی هذه الطرق و کیفیة حصرها کانت بتأخیر المقصور علیه فی الکلام . قال الخطیب القزوینی: « وفی إنما یؤخّر المقصور علیه . تقول إنما ضرب زید عمروا و لایجوز تقدیمه علی غیره للإلتباس» [ نفس المصدر ، 127]   ثم قال التفتازانی فی توضیح کلامه « فیکون القید الأخیر بمنزلة الواقع بعد إلاّ فیکون هو المقصور علیه » [ نفس المصدر]

فوضح أنّ «إنما» یحصر ما بعده فی القید الذی وُضِعَ فی آخر الکلام . فمثلا فی قوله تعالی: « قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّیَ الْفَواحِشَ... » [ الأعراف/33 ] المقصور علیه هو المفعول به لأنه هو القید الذی یؤخر فی الکلام. فالمعنی یکون: الحرمة مقصورة علی الفواحش لا علی غیر الفواحش . 

ثم اعلم إنّ لإستظهار المقصور علیه فی هذا الأسلوب طریقة سهلة و هی تحویل الکلام بأسلوب « النفی و الإستثناء» . قال الخطیب القزوینی :« و منها - أی طرق الحصر - إنما ... لتضمنّه معنی ما و إلاّ  لقول المفسرین إنما حرّم علیکم المیتةَ [ البقرة/173 ] بالنصب معناه ما حرّم الله علیکم إلاّ المیتةُ » [ نفس المصدر ، 120] و هکذا شرح التفتازانی کلامَه آنفا .

فعلی هذا یکون المقصور علیه فی الآیة التطهیر هو المفعول به[5] و هو إذهاب الرجس عن أهل البیت و تطهیرهم لأنه القید المؤخّر بعد إنما و لأنه اذا حوّلنا الکلام بـ « ما و إلاّ » یکون : ما یرید الله شیئا الاّ اذهاب الرجس عنکم و تطهیرکم . فالمعنی أنه لا مُراد لله غیرتطهیرهم و إذهاب الرجس عنهم . قال الشیخ الطوسی : « ان لفظة " إنما " تجری مجرى لیس، و قد دللنا على ذلک فی ما تقدم و حکیناه عن جماعة من أهل اللغة، کالزجاج و غیره، فیکون تلخیص الکلام: لیس یرید اللَّه إلا إذهاب الرجس على هذا الحد عن أهل البیت‏ » [التبیان فی تفسیر القرآن ، بی تا ، 8 / 340 ]

نعم ، للمستدلّ أن یقول : أنّ القید الآخر ، هو « أهل البیت » بناءً علی کونه مفعولا به لفعل « یرید » لا المصدر المنسبک . فالتقدیر قد کان : «یرید الله اهل البیت لیذهب عنکم الرجس»  فتأخیره عن المفعول له یکون لمراعاة القصر بهذا الأسلوب.

و یلاحظ علیه :

 اوّلا : صحة إنسحاب إرادة الله إلی أهل البیت تکون بمراعاة المجاز . اذ لا معنی محصلّ لتعلق الإرادة بذواتهم .بل یکون المعنی مثلا : « یرید الله خلقة اهل البیت أو إمامة اهل البیت أو مصائب اهل البیت أو ... لأجل اذهاب الرجس عنکم و تطهیره ایاکم » . و لافرق فی لزوم المجاز فی کون المراد من ضمیر الخطاب أهو نفس أهل البیت أو المسلمون کلّهم ؟

وثانیا : لو کان المفعول به هو أهل البیت لکان الأنسب فی الآیة غیبة الضمیر فقال:« یرید الله اهل البیت لیذهب عنهم الرجس و یطهّرهم تطهیرا» . إلاّ إذا قیل أنّ المراد بالضمیر المسلمون لا أهل البیت . لکن فی هذا الفرض یکون لزوم المجاز أقوی أذ لا ارتباط بین إرادة ذوات أهل البیت و بین تطهیر الناس و إذهاب الرجس عنهم .

فالظاهر عدم کون « أهل البیت » مفعولا به لـ«یرید» و أَیَّدَنا فی الذهاب إلیه أنّه ما تجد واحدا من المعربین تعربه بالمفعول به لـ« یرید » .

                                            ((ادامه مطلب را در یاداشت پائین بخوانید))

ذهب بعض مفسرینا إلی أن نفس الآیة تدلّ علی حصر التطهیر فی أهل البیت من غیر إحتیاج إلی دلیل آخر خارج من الآیة . فبعض هولاء إستدلّ علی هذا بمجیء لفظة « إنما » .

و قد مضی ما فیه من أن « إنما » هذه لا تدلّ علی کون اهل البیت مقصورا علیه بل المقصور علیه هو إرادة الله لإذهاب الرجس عنهم و تطهیرهم .

و بعض آخر من علمائنا ذهبوا إلی أن فی الآیة حصران . حصر فهم من لفظة « إنما » و حصر فهم من مجیء ترکیب « اهل البیت » الإضافی. قال العلامة الطباطبائی رحمة الله علیه: « قوله تعالى: «إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» کلمة «إِنَّما» تدل على حصر الإرادة فی إذهاب الرجس و التطهیر و کلمة أهل البیت سواء کان لمجرد الاختصاص أو مدحا أو نداء یدل على اختصاص إذهاب الرجس و التطهیر بالمخاطبین بقوله: «عَنْکُمُ»، ففی الآیة فی الحقیقة قصران قصر الإرادة فی إذهاب الرجس و التطهیر و قصر إذهاب الرجس و التطهیر فی أهل البیت. » [ المیزان ، 1417 ، 16 /309] .

قد أجاد العلامة رحمة الله علیه  فی کیفیة استظهار الحصر من لفظة « إنما »  لکن علی استظهاره الحصر من کلمة
 « أهل البیت » ملاحظة.  بیان ذلک: فی إعراب « أهل » وجوه :

الأول : أنه انتصب علی المدح

الثانی : أنه انتصب علی الإختصاص

الثالث: أنه انتصب علی النداء

الرابع: أنه مجرور علی البدلیة من ضمیر المخاطب

قال محی الدین الدرویش:«أهل البیت نصب على الاختصاص للمدح أی أخص أهل البیت و لک أن تجعله منادى محذوف الأداة أو على البدل من الکاف، و اعترضه المبرد بأنه لا یجوز البدل من المخاطب‏ »[ اعراب القرآن و بیانه ،1415، 8 / 10 ] .  

ثم اعلم ؛أنّ الوجه الرابع مضافا الی ضعفه و عدم القرائة به لا یکون فیه المبدل منه أی « کم» مقصورا علیه حتی تکون البدل أی « أهل » فی حکمه و أمّا کل من الوجوه الأُوَل أی باب المدح و الإختصاص و النداء فلا یعدّ من الأسالیب الحصرعند النحاة و البیانییّن . أمّا باب المدح و النداء فواضح و أمّا باب الإختصاص فلأنه فی الحقیقة نداء استعمل فی غیر معناه الأصلی [ مختصر المعانی ، بی تا ، باب الإنشاء/ 142]  و الغرض منه بیان و ایضاح الضمیر الذی قبله قال احمد الهاشمی: « و الإختصاص هو ذکر اسم ظاهر بعد ضمیر لأجل بیانه »
[ جواهر البلاغة ، 1425 / 88] .

ولذا قیل فی وجه انتصاب « أهل البیت » فی قوله تعالی " قالُوا أَ تَعْجَبِینَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِید [ هود / 11 ] " : و المقصود من النداء التنویه بهم و یجوز کونه اختصاصا لزیادة بیان المراد من ضمیر الخطاب‏ [التحریر و التنویر ، بی تا ،11 /289 ] .

ثم اعلم تلک الضمیر الذی یراد ایضاحه بالإختصاص یجب أن یکون غیر الغائب [ النحو الوافی ، 1426 ، 4 / 115 ] لأن الضمیر الغائب یرتفع عنه الإبهام بذکر مرجعه قبله بأنحائه .

زیادة بیان:

 قال عباس حسن : « یقول الشاعر:

وأنا ابنُ الریاض، والظل، والما      ءِ ودادی ما زال خیر ودادِ

فمن هذا المتکلم؟ وما مدلول هذا الضمیر الدال على التکلم؟ أهو شاعر، أم ناثر، أم عالم، أم زاهد؟...، ما جنسه؟... إن الضمیر: "أنا" لا یسلم من غموض یحتاج معه إلى اسم ظاهر من نوع خاص؛ یزیل هذا العیب؛ کأن یقال: "أنا -الشاعر- ابن الریاض"، أو: "أنا -الشرقی- ابن الریاض"... فمجیء هذا الاسم الظاهر، المعرفة، المعین، الواضح، الذی معناه معنى الضمیر قبله -قد أزال عنه عیب العموم والإبهام.» [ نفس المصدر/ 114 ] .

فشأن الإسم الظاهر فی باب الإختصاص شأن مرجع الضمیر فی رفع الإبهام عن الضمیر و أیضاحه. فمثلا اذا سمعت أن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: « إنّا ... لَحِمُون » [ الکافی ، 1365هـ ش ، 6 / 309] و ایضا قال : « إنّا ... أُمِرنا أن نکلّم الناس علی قدر عقولهم » [ نفس المصدر، 1 / 10 ]  سئلت فی نفسک من أیّ جهة نسب النبیّ الحکم الی نفسه؟ أ هی من جهة أنه نبیّ أم من جهة أنه عرب أم من جهة أنه قرشیّ أم ... أم ... ؟

 فالمسند الیه علی رغم کونه معرفة فی أعلی مراتب المعارف لکونه ضمیرَ المتکلم ، مبهم و عامّ من تلک الجهات . أمّا لو سمعت أنّه قال: « إنّا معاشرَ قریشٍ لحمون » و قال : « إنّا معاشرَ الأنبیاء أُمِرنا أن نکلّم الناس علی قدر عقولهم» لزال الإبهام و وضح المراد و انحصر جهة المسند الیه فی جهة واحدة دون جهات أخری. و هذا هو مراد عباس حسن من القصر حیث قال : «  الغرض الأصلی من الاختصاص الاصطلاحی هو: التخصیص والقصر. » [ النحو الوافی ، 1426 ، 4 / 116 ] لا القصر الذی اُدُّعِی فی الآیة و هو قصر اذهاب الرجس و قصر التطهیر فی أهل البیت.  .ولذلک أجاز أن قدّرنا فعلا غیر کلمة « أخصّ » مثل « أعنی أو أقصد أو أرید... أو ما شاکل هذا » إلا أنّ فعل « أخصّ » هو المشهور.[ نفس المصدر، هامش رقم 1] 

 فعلی هذا؛ کلمة «اهل البیت» جیء بها لزوال الإبهام الذی کان فی ضمیر « کم» .لأنّ الضمیر بدونه ذوجهات مختلفة نحو : کون المخاطبین مکیّا أو مسلمین أو أعرابا أو اهل بیت النبیّ أو ... أو ... فرفع الله سبحانه هذا الإبهام بذکر واحدة  من هذه الجهات و هی اهل البیت . فَقَصَرَ الضمیر فی هذه الجهة و ردّ بقیّتها.  اعنی أفهمنا الله أنّه أراد من ذلک الضمیر؛ المخاطبین من جهة أنّهم اهل بیت النبوة لا من جهة أنهم مسلمون أم اعراب أم قرشیّ أم مدنیّ أم مکیّ أم ...

فتلخصّ ممّا ذکرنا أن ذکر « اهل البیت» فی الآیة لاتدلّ علی القصر الذی اُدُّعِی فیها و هو قصر اذهاب الرجس و قصر التطهیر فی أهل البیت. 

نعم اذا أردنا توجیه کلام العلامة نقول : لعل غرضه أن أسلوب الإختصاص جیء به لأجل المعانی الثانوی و هی بیان الحصر الإصطلاحی . لکنّ هذا ممّا یحتاج الی القرینة و العلامّة لم یقم علیه قرینة لا من الآیات و لا من الروایات .

                                      ((ادامه مطلب را در یاداشت پائین بخوانید))

 ج ) الروایات 

الروایات التی ذکرت فی التفاسیر فی ذیل الآیة علی طوائف :

الأولی : التی تکون فی مقام بیان مورد نزولها.و من الواضح أنّ المورد لا یخصّصها.

الثانیة : التی تکون فی مقام بیان المراد من « أهل البیت » .

الثالثة : ما وردت فی بیان معنی الرجس.

الرابعة : ما وردت فی أنّ العصمة فضل لهم . و ما یخفی علیک أنّ الفضل لا یستفهم منه الحصر.

و أنت تعلم أنّ هذه الروایات الأربعة لا تنهض لثبوت القصر علی أهل البیت علیهم السلام .

و الیک بعض هذه الروایات:

الطائفة الأولی :

1- علیّ بن إبراهیم، عن محمّد بن عیسى، عن یونس و علیّ بن محمّد، عن سهل بن زیاد. و أبی سعید، عن محمّد بن عیسى [، عن یونس،] عن ابن مسکان، عن أبی بصیر، عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام و ذکر حدیثا طویلا. یقول فیه علیه السّلام حاکیا عن رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلم و قال علیه السّلام: أوصیکم بکتاب اللَّه و أهل بیتی، فإنّی سألت اللَّه عزّ و جلّ أن لا یفرّق بینهما حتّى یوردهما علیّ الخوض، فأعطانی ذلک. و قال: لا تعلّموهم، فإنّهم أعلم منکم. و قال: إنّهم لن یخرجوکم من باب هدى، و لن یدخلوکم فی باب ضلالة. فلو سکت رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلم و لم یبیّن من أهل بیته، لادّعاهاآل فلان و آل فلان. و لکنّ اللَّه عزّ و جلّ أنزله فی کتابه لنبیّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلم إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً. و کان علیّ و الحسن و الحسین و فاطمة علیهم السّلام فأدخلهم رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلم  تحت الکساء فی بیت أمّ سلمة، ثمّ قال: اللّهمّ إنّ لکلّ نبیّ أهلا و ثقلا و هؤلاء أهل بیتی و ثقلی. فقالت أمّ سلمة: أ لست من أهلک؟ فقال: إنّک إلى خیر، و لکن هؤلاء أهلی و ثقلی.[ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب ، 1368 ، 10/ 378]

أقول: الظاهر من هذه الروایة عدم دخول امّ السلمة و هی زوجة النبیّ صلی الله علیه و آله فی اهل بیت النبوة المعصومین و إن صرّح النبیّ صلی الله علیه و آله بأنّها إلی خیرٍ . فلعل المراد - والله اعلم - من أنها الی خیر ، أن أمّ السلمة معصومة فی الجملة او قریب من العصمة لکنها لیست من أهل بیت النبیّ علیهم السلام .   

2- عنه [ یعنی ابن بابویه]، قال: حدثنا أبی، و محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید قالا: حدثنا سعد بن عبد الله، قال: حدثنا محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عن الحکم بن مسکین الثقفی، عن أبی الجارود، و هشام أبی ساسان، و أبی طارق السراج، عن عامر بن واثلة، قال: کنت فی البیت یوم الشورى، فسمعت
علیّا (علیه السلام) و هو یقول: «استخلف الناس أبا بکر و أنا- و الله- أحق بالأمر، و أولى به منه، و استخلف أبو بکر عمر و أنا و الله أحق بالأمر، و أولى به منه، إلا أن عمر جعلنی مع خمسة أنا سادسهم، لا یعرف لهم علی فضل، و لو أشاء لاحتججت علیهم بما لا یستطیع عربیهم و لا عجمیهم، المعاهد منهم و المشرک تغییر ذلک». ثم ذکر علیه السلام ما احتج به على أهل الشورى، فقال فی ذلک: «نشدتکم بالله، هل فیکم أحد أنزل الله فیه آیة التطهیر على رسوله صلى الله علیه و آله: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً، فأخذ رسول الله صلى الله علیه و آله کساء خیبریا، فضمنی فیه، و فاطمة، و الحسن، و الحسین، ثم قال: یا رب إن هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس، و طهرهم تطهیرا؟». قالوا: اللهم لا. [ البرهان فی تفسیر القرآن ، 1416 ، 4 / 445 ]

الطائفة الثانیة :

1- محمد بن یعقوب: عن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن عیسى، عن ابن فضال، عن المفضل بن صالح، عن محمد بن علی الحلبی، عن أبی عبد الله علیه السلام: «و قوله: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً یعنی الأئمة علیهم السلام، و ولایتهم، من دخل فیها دخل فی بیت النبی صلى الله علیه و آله».[ البرهان فی تفسیر القرآن ، 1416 ، 4 / 442 ]

2- قال[ یعنی ابن بابویه] : حدثنا علی بن الحسین بن محمد، قال: حدثنا هارون بن موسى التلعکبری، قال: حدثنا عیسى بن موسى الهاشمی بسر من رأى، قال: حدثنی أبی، عن أبیه، عن آبائه، عن الحسین بن علی، عن علی علیهم السلام قال: دخلت على رسول الله صلى الله علیه و آله فی بیت ام سلمة، و قد نزلت علیه هذه الآیة: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: یا علی، هذه الآیة نزلت فیک، و فی سبطی، و الأئمة من ولدک. فقلت: یا رسول الله، و کم الأئمة من بعدک؟ قال: أنت یا علی ثم ابناک: الحسن، و الحسین، و بعد الحسین علی ابنه، و بعد علی محمد ابنه، و بعد محمد جعفر ابنه، و بعد جعفر موسى ابنه، و بعد موسى علی ابنه، و بعد علی محمد ابنه، و بعد محمد علی ابنه، و بعد علی الحسن ابنه، و الحجة من ولد الحسین هکذا وجدت أسماءهم مکتوبة على ساق العرش، فسألت الله تعالى عن ذلک، فقال: یا محمد، هم الأئمة بعدک، مطهرون معصومون، و أعداؤهم ملعونون». [ نفس المصدر / 444 ]

الطائفة الثالثة:

1-  محمد بن الحسن الصفار: عن محمد بن خالد الطیالسی، عن سیف بن عمیرة، عن أبی بصیر، عن أبی جعفر علیه السلام  قال: «الرجس: هو الشک، و لا نشک فی دیننا أبدا». [ نفس المصدر]

2- حدّثنا النّضر بن شعیب، عن عبد الغفّار الجازیّ «3»، عن أبی عبد اللَّه علیه السّلام فی قول اللَّه عزّ و جلّ : إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.قال: «الرّجس» هو الشّکّ.

[ کنز الدقائق و بحر الغرائب ، 1368 ، 10 / 378 ]

الطائفة الرابعة:

و فی عیون الأخبار ، فی باب ذکر مجلس الرّضا علیه السّلام مع المأمون، فی الفرق بین العترة و الأمّة حدیث طویل. و فیه: قال المأمون: من العترة الطّاهرة؟

فقال: الرّضا علیه السّلام الّذین وصفهم اللَّه تعالى فی کتابه، فقال تعالى: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً. و هم الذّین قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلم : إنّی مخلّف فیکم الثّقلین، کتاب اللَّه و عترتی أهل بیتی.ألا و إنّهما لن یفترقا حتّى یردا علیّ الحوض، فانظروا کیف تخلفون فیهما. أیّها النّاس، لا تعلّموهم، فإنّهم أعلم منکم. و فیه ، فی هذا الباب یقول الرّضا علیه السّلام فی الحدیث المذکور و الآیة الثّانیة فی الاصطفاء: قوله- عزّ و جلّ- إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً. و هذا الفضل الّذی لا یجهله أحد إلّا معاند ضالّ . لأنّه لا فضل بعد طهارة تنتظر، فهذه الثّانیة.[ نفس المصدر، 10 / 374 ]

الخلاصة

بعد النظر فی الأسالیب التی کانت فی الآیة نستظهر أنها فی مقام قصر إرادة الله فی إذهاب الرجس عن أهل البیت . لا قصر إذهاب الله الرجسَ و تطهیرِهِ فیهم . و نستظهر أنّ أهل البیت معصومون من الرجس الذین أعرَفَهُم اللهُ بین خلقه بالعصمة فی هذه الآیة وأمّا غیرهم من المعصومین فلا نَعرفُهُم و إن یمکن أن یوجدوا بین الناس. لا أنّ العصمة منحصرة فی أهل البیت و غیرهم لا یکونون معصومین . نعم الظاهر من الروایات عدم دخول امّ السلمة و هی زوجة النبیّ صلی الله علیه و آله فی اهل بیت النبوة المعصومین و إن صرّح النبیّ صلی الله علیه و آله بأنّها إلی خیرٍ .

 هذا بالنسبة الی هذه الآیة أمّا اذا وجدنا دلیلا آخر علی أنّ العصمة منحصرة فیهم و کان هذا الدلیل حجة علینا ، التزمنا به .   

والسلام

علیرضا مطلّب

1388/10/22

نظر علامه طباطبائی پیرامون اجباری بودن دین اسلام !!!!!!

  [نفى اکراه و اجبار در دین‏]
در جمله:" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ"، دین اجبارى نفى شده است، چون دین عبارت است از یک سلسله معارف علمى که معارفى عملى به دنبال دارد، و جامع همه آن معارف، یک کلمه است و آن عبارت است از" اعتقادات"، و اعتقاد و ایمان هم از امور قلبى است که اکراه‏
و اجبار در آن راه ندارد، چون کاربرد اکراه تنها در اعمال ظاهرى است، که عبارت است از حرکاتى مادى و بدنى (مکانیکى)، و اما اعتقاد قلبى براى خود، علل و اسباب دیگرى از سنخ خود اعتقاد و ادراک دارد و محال است که مثلا جهل، علم را نتیجه دهد، و یا مقدمات غیر علمى، تصدیقى علمى را بزاید.
و در اینکه فرمود:" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ"، دو احتمال هست، یکى اینکه جمله خبرى باشد و بخواهد از حال تکوین خبر دهد، و بفرماید خداوند در دین اکراه قرار نداده و نتیجه‏اش حکم شرعى مى‏شود که: اکراه در دین نفى شده و اکراه بر دین و اعتقاد جایز نیست و اگر جمله‏اى باشد انشایى و بخواهد بفرماید که نباید مردم را بر اعتقاد و ایمان مجبور کنید، در این صورت نیز نهى مذکور متکى بر یک حقیقت تکوینى است، و آن حقیقت همان بود که قبلا بیان کردیم، و گفتیم اکراه تنها در مرحله افعال بدنى اثر دارد، نه اعتقادات قلبى.
 [علت اینکه در دین اکراه نیست‏]
خداى تعالى دنبال جمله" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ"، جمله" قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ"، را آورده، تا جمله اول را تعلیل کند، و بفرماید که چرا در دین اکراه نیست، و حاصل تعلیل این است که اکراه و اجبار- که معمولا از قوى نسبت به ضعیف سر مى‏زند- وقتى مورد حاجت قرار مى‏گیرد که قوى و ما فوق (البته به شرط اینکه حکیم و عاقل باشد، و بخواهد ضعیف را تربیت کند) مقصد مهمى در نظر داشته باشد، که نتواند فلسفه آن را به زیر دست خود بفهماند، (حال یا فهم زیر دست قاصر از درک آن است و یا اینکه علت دیگرى در کار است) ناگزیر متوسل به اکراه مى‏شود، و یا به زیردست دستور مى‏دهد که کورکورانه از او تقلید کند و ...
و اما امور مهمى که خوبى و بدى و خیر و شر آنها واضح است، و حتى آثار سوء و آثار خیرى هم که به دنبال دارند، معلوم است، در چنین جایى نیازى به اکراه نخواهد بود، بلکه خود انسان یکى از دو طرف خیر و شر را انتخاب کرده و عاقبت آن را هم (چه خوب و چه بد) مى‏پذیرد و دین از این قبیل امور است، چون حقایق آن روشن، و راه آن با بیانات الهیه واضح است، و سنت نبویه هم آن بیانات را روشن‏تر کرده پس معنى" رشد" و" غى" روشن شده، و معلوم مى‏گردد که رشد در پیروى دین و غى در ترک دین و روگردانى از آن است، بنا بر این دیگر علت ندارد که کسى را بر دین اکراه کنند.
 [دلالت آیه شریفه بر اینکه اسلام دین شمشیر و خون و اکراه و اجبار نیست‏]
و این آیه شریفه یکى از آیاتى است که دلالت مى‏کند بر اینکه مبنا و اساس دین اسلام شمشیر و خون نیست، و اکراه و زور را تجویز نکرده، پس سست بودن سخن عده‏اى از آنها که خود را دانشمند دانسته، یا متدین به ادیان دیگر هستند، و یا به هیچ دیانتى متدین نیستند، و گفته‏اند که: اسلام دین شمشیر است، و به مساله جهاد که یکى از ارکان این دین است،                       
 استدلال نموده‏اند، معلوم مى‏شود.
جواب از گفتار آنها در ضمن بحثى که قبلا پیرامون مساله" قتال" داشتیم گذشت، در آنجا گفتیم که آن قتال و جهادى که اسلام مسلمانان را به سوى آن خوانده، قتال و جهاد به ملاک زورمدارى نیست، نخواسته است با زور و اکراه دین را گسترش داده، و آن را در قلب تعداد بیشترى از مردم رسوخ دهد، بلکه به ملاک حق مدارى است و اسلام به این جهت جهاد را رکن شمرده تا حق را زنده کرده و از نفیس‏ترین سرمایه‏هاى فطرت یعنى توحید دفاع کند، و اما بعد از آنکه توحید در بین مردم گسترش یافت، و همه به آن گردن نهادند، هر چند آن دین، دین اسلام نباشد، بلکه دین یهود یا نصارا باشد، دیگر اسلام اجازه نمى‏دهد مسلمانى با یک موحد دیگرى نزاع و جدال کند، پس اشکالى که آقایان کردند ناشى از بى اطلاعى و بى توجهى بوده است.
 [آیه" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ ..." با آیات وجوب جهاد و قتال نسخ نشده است‏]
از آنچه که گذشت این معنا روشن شد که آیه مورد بحث یعنى" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ" به وسیله آیه‏اى که جهاد و قتال را واجب مى‏کند نسخ نشده است، و قائلین به نسخ اشتباه کرده‏اند.
یکى از شواهد بر اینکه این آیه نسخ نشده، تعلیلى است که در خود آیه است، و مى‏فرماید:" قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ"،" رشد" و" غى" از هم جدا شده‏اند و معقول نیست آیه‏اى که مى‏خواهد این آیه را نسخ کند فقط حکمش (حرمت) را نسخ کرده، ولى علت حکم باقى بماند و اینکه مى‏بینیم علت حکم باقى مانده براى اینکه مساله روشن شدن" رشد" از" غى" در اسلام چیزى نیست که برداشته شود، پس آیه:" فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ" «1» یا آیه" وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ" «2» چون نمى‏تواند در ظهور حقانیت دین اثرى داشته باشد، پس آن وقت نخواهد توانست حکمى را که معلول این ظهور است بردارد، و اصلا چه ارتباطى میان آیات جهاد با آن مساله هست؟.
و به عبارتى دیگر در آیه شریفه، جمله" لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ" اینطور تعلیل مى‏شود، که چون حق روشن است، بنا بر این قبولاندن حق روشن، اکراه نمى‏خواهد، و این معنا چیزى است که حالش قبل از نزول حکم قتال و بعد از نزول آن فرق پیدا نمى‏کند پس روشنایى حق، امرى است که در هر حال ثابت است و نسخ نمى‏پذیرد.(3)
__________________________________________________
 (1) سوره توبه آیه 5" با مشرکین هر کجا آنها را یافتید قتال کنید".
 (2) سوره بقره آیه 224" و در راه خدا قتال کرده و به جنگ بپردازید".

(3) ترجمه تفسیر  المیزان جلد دوم صفحه 523